Tepa Selira

Tepa Selira: Etika Sosial Jawa Kang Ngrumat Harmon

🌺 Pambuka

Pepatah sepuh ngendika: “Tepa selira luwih becik tinimbang sak wulune emas.”

Tegese, wong sing bisa ngrasakake wong liya luwih aji tinimbang bandha. Ing filsafat Jawa, tepa selira dudu mung sopan santun, nanging prinsip sosial, politik, lan spiritual kang dadi pondasi harmoni bebrayan. Wong Jawa yakin, tanpa tepa selira, urip mung bakal dadi rebutan kepentingan pribadi sing ngrusak kerukunan.

🌿 1. Definisi lan Filosofi Tepa Selira

Tepa = tata, ukuran.

Selira = aku, awak pribadi.

Tepa Selira = ngukur awake dhewe nganggo ukuran wong liya.

Filsafat dasar: “Aja nglakoni marang liyan sing kowe ora kepengin dilakoni marang awakmu.”

Ing Serat Wulangreh (PB IV) ana pepeling:

“… aja dumeh, aja kumawani, tepa-tepa ngukur dhiri, ngukur liyan, supaya rukun lan rahayu.”

Iki nuduhaké yèn tepa selira minangka inti etika sosial Jawa: ngendhalèkaké ego kanggo njaga harmoni.

🧭 2. Akar Historis lan Budaya

Ing struktur masyarakat Jawa tradisional, harmoni dadi nilai utama. Konflik dihindari, lan penyelesaiannya luwih milih jalan alus tinimbang konfrontasi langsung.

Tepa selira dadi mekanisme sosial tanpa tulisan, nanging luwih kuwat tinimbang hukum formal, amarga diatur dening rasa isin, sungkan, lan ewuh-pakewuh.

Ing jaman keraton, pranatan iki katon cetha ing basa krama lan tata krama kraton, sing banjur mlebu menyang masyarakat desa.

⚖️ 3. Peran Tepa Selira ing Tatanan Sosial

a. Bahasa lan Unggah-ungguh

Basa Jawa nduwèni tingkat: ngoko, madya, krama, krama inggil.

Nggunakake basa sing pas dadi bentuk tepa selira: ngajeni wong tuwa, nganggep kanca, utawa nyungkemi pangkat wong liya.

Yen wong nganggo basa ora trep, dianggep ora tepa selira, lan bisa ngrusak hubungan sosial.

b. Gotong Royong lan Sambatan

Nalika ana wong gawe omah utawa hajatan, kabeh tetangga melu.

Sing ora melu bakal dianggep ora tepa selira: mung mikir awake dhewe, ora mikir bebrayan.

c. Slametan lan Ritual Sosial

Slametan dadi pranata integrasi sosial.

Kabeh warga diundang, supaya ora ana sing rumangsa “ditinggal”. Iki salah siji praktik tepa selira paling konkret.

d. Etika Bebrayan

Wong Jawa luwih milih ngendhaleni rasa nesu tinimbang nuduhaké konflik.

Basa alus, guyonan sindiran, utawa meneng dadi strategi tepa selira supaya ora ngrusak kerukunan.

🌸 4. Dimensi Psikologis

Tepa selira nglairaké sungkan, isin, lan ewuh-pakewuh.

Iki ora mung sifat negatif, nanging cara Jawa ngontrol ego pribadi supaya ora ngrusak harmoni.

Wong sing ora nduwé tepa selira asring dianggep “ora njawani”, tegese ora nduwé rasa pantes minangka wong Jawa sejati.

🕯️ 5. Dimensi Spiritual

Ing kawruh Kejawèn, tepa selira iku tirakat batin: ngempet karep lan ego demi keseimbangan jagad cilik (manungsa) lan jagad gedhé (alam & Gusti).

Wong sing nglarani wong liya, sejatiné ngregedhi atiné dhewe lan bakal adoh saka pepadhangé Gusti.

Pepeling Serat Centhini: “Wong urip kudu bisa ngrasakake sedhih lan bungahé liyan, amarga kabeh dumadi saka sumber kang siji.”

Tegese: tepa selira nyambung karo konsep manunggaling kawula Gusti – harmoni sosial minangka bagian saka harmoni kosmis.

📚 6. Riset Antropologis

Clifford Geertz (1960): Tepa Selira minangka “kontrol sosial non-formal” sing njaga masyarakat Jawa supaya tetep rukun.

Hildred Geertz (1961): Ing kulawarga Jawa, hubungan antar generasi dikontrol nganggo tepa selira, liwat basa, tata krama, lan rasa sungkan.

Koentjaraningrat (1985): Tepa Selira dadi inti etika Jawa, sing digandhengaké karo konsep rukun lan nrima. Iki sing nggawe wong Jawa luwih milih kompromi tinimbang konfrontasi.

🌞 Pungkasan

Tepa Selira iku inti etika sosial Jawa, sing maknané:

Nglatih rasa: ngerti lan ngrasakake wong liya.

Nglatih batin: ngendhalékaké karep pribadi.

Ngikat sosial: njaga harmoni lan gotong royong.

Ngajeni spiritual: selaras karo Gusti lan jagad.

“Wong Jawa sejati iku dudu sing paling banter swarane, nanging sing paling alus rasane. Wong sing bisa tepa selira, uripe bakal tentrem, bebrayane bakal rukun, lan jiwane bakal nyawiji karo pepadhang.”

#ilmurasa #ilmujawa #ilmuleluhur